CÁC RỐI LOẠN VÀ KHÓ KHĂN THƯỜNG GẶP Ở TRẺ TỰ KỲ

Tự kỷ là một rối loạn phát triển phức tạp, trong đó trẻ gặp khó khăn về giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi. Tuy nhiên, điều mà nhiều phụ huynh thường không được giải thích đầy đủ, là tự kỷ không “đi một mình”. Nhiều trẻ có thể gặp thêm những rối loạn đi kèm hoặc khó khăn phát triển khác, ảnh hưởng đến giấc ngủ, ăn uống, khả năng học tập hay khả năng tự lập.

Việc nhận diện đúng những vấn đề đi kèm này giúp phụ huynh lựa chọn hướng can thiệp phù hợp, tránh bỏ lỡ giai đoạn vàng để hỗ trợ trẻ.

 

I. CÁC RỐI LOẠN THƯỜNG GẶP ĐI KÈM TỰ KỲ

 

1. Rối loạn cảm giác (Sensory Processing Disorder – SPD)

Rối loạn cảm giác là tình trạng hệ thần kinh của trẻ phản ứng quá mức hoặc kém đáp ứng với các kích thích từ môi trường như ánh sáng, âm thanh, mùi, vị, xúc giác…
Một số trẻ rất nhạy cảm, sợ tiếng động nhỏ, ghét cắt tóc hay cắt móng tay; trong khi đó, một số trẻ lại ít phản ứng với đau, thích áp lực mạnh hoặc tìm cảm giác bằng cách xoay vòng, ngửi mọi vật, đi kiễng chân.

Trị liệu tích hợp cảm giác (SI) giúp trẻ điều hòa phản ứng, cảm thấy dễ chịu hơn và hợp tác tốt hơn trong sinh hoạt.

 

2. Rối loạn ngôn ngữ và chậm nói

Đây là một trong những khó khăn phổ biến nhất ở trẻ tự kỷ. Trẻ có thể:

• Không nói hoặc nói rất ít

• Nói nhưng không dùng ngôn ngữ để giao tiếp

• Lặp lại câu người khác vừa nói (echolalia)

• Không hiểu mệnh lệnh đơn giản

Trị liệu ngôn ngữ (Speech Therapy), kết hợp với PECS hoặc hỗ trợ bằng hình ảnh, giúp trẻ có công cụ giao tiếp, giảm hành vi khó do không diễn đạt được nhu cầu.

 

3. Rối loạn chú ý – ADHD

Nhiều trẻ tự kỷ có biểu hiện giống ADHD: khó tập trung, chuyển hoạt động liên tục, bốc đồng, khó ngồi yên.
Khi trẻ không thể duy trì chú ý, việc học kỹ năng, giao tiếp hay tham gia lớp học đều bị ảnh hưởng.

Lịch trình rõ ràng, hướng dẫn ngắn gọn và kỹ thuật ABA giúp trẻ cải thiện sự tập trung theo từng bước nhỏ.

 

4. Rối loạn lo âu

Lo âu ở trẻ tự kỷ thường xuất hiện khi trẻ không đoán được điều sẽ xảy ra hoặc khi môi trường quá nhiều kích thích. Biểu hiện có thể là:

• Né tránh người lạ

• Khó chịu khi thay đổi lịch trình

• Kích động mạnh khi quá tải

Các phương pháp thư giãn như hít thở, chơi vận động nhẹ kết hợp với ABA giúp trẻ dần thích nghi với thay đổi.

 

5. Rối loạn giấc ngủ

Nhiều trẻ tự kỷ gặp tình trạng khó ngủ, dễ tỉnh giấc, ngủ ít hoặc có hành vi lặp lại trước giờ ngủ. Giấc ngủ kém ảnh hưởng đến hành vi ban ngày, làm trẻ dễ mệt mỏi và kích động.
Việc xây dựng thói quen ngủ ổn định, giảm thiết bị điện tử trước giờ ngủ và tham khảo bác sĩ khi cần là cần thiết.

 

6. Rối loạn tiêu hóa

Táo bón, tiêu chảy, kén ăn, nhạy cảm với mùi – vị – kết cấu thức ăn là các đặc điểm phổ biến. Một số trẻ chỉ ăn vài món nhất định, điều này dễ gây thiếu chất.
Phụ huynh nên theo dõi chế độ ăn, tăng cường chất xơ, và nhờ chuyên gia dinh dưỡng hỗ trợ nếu trẻ kén ăn kéo dài.

 

7. Rối loạn phối hợp vận động (Dyspraxia)

Trẻ có thể vụng về, khó phối hợp động tác, chậm phát triển vận động tinh và vận động thô.
Việc này làm trẻ gặp khó khăn trong các hoạt động như viết, cài khuy áo, chạy nhảy hay tham gia trò chơi.
Trị liệu vận động giúp trẻ cải thiện kỹ năng cơ thể một cách rõ rệt.

 

8. Rối loạn ăn uống (ARFID)

Một số trẻ tránh né thức ăn do nhạy cảm với kết cấu, mùi, màu sắc hoặc do lo âu khi ăn.
Giới thiệu thức ăn mới một cách chậm rãi và kết hợp trị liệu cảm giác là chiến lược phù hợp.

 

9. Động kinh

Khoảng 20–30% trẻ tự kỷ có thể xuất hiện cơn co giật ở một thời điểm nào đó.
Phụ huynh cần theo dõi kỹ các biểu hiện như nhìn trống rỗng, co giật nhẹ hoặc mất ý thức thoáng qua và đưa trẻ đi khám bác sĩ thần kinh khi nghi ngờ.

 

II. CÁC KHÓ KHĂN PHÁT TRIỂN ẢNH HƯỞNG ĐẾN HỌC TẬP & SINH HOẠT

Không phải khó khăn nào của trẻ tự kỷ cũng là rối loạn y khoa. Nhiều vấn đề là đặc điểm phát triển, cần được hỗ trợ bằng giáo dục – can thiệp hành vi.

 

1. Khó khăn trong tương tác xã hội

Trẻ có thể không biết bắt chuyện, khó duy trì hội thoại, hoặc không hiểu cảm xúc của người khác. Một số trẻ thích chơi một mình và gặp khó khăn khi chơi chung.

Giáo viên và phụ huynh có thể hỗ trợ bằng cách dạy trẻ kỹ năng giao tiếp xã hội đơn giản, thực hành theo nhóm nhỏ để trẻ quen dần.

 

2. Khó điều hòa cảm xúc và hành vi

Nhiều trẻ dễ cáu giận, nổi cơn tantrum, hoặc dùng hành vi tự kích thích như lắc lư, vỗ tay, xoay tròn để tự điều chỉnh cảm giác.

Việc dạy trẻ gọi tên cảm xúc, dùng hình ảnh để thể hiện nhu cầu và học kỹ năng thư giãn giúp trẻ kiểm soát tốt hơn.

 

3. Khó hiểu và làm theo hướng dẫn

Trẻ có thể không hiểu câu dài, cần nhắc lại nhiều lần hoặc cần hình ảnh minh họa.

Phụ huynh nên sử dụng câu ngắn gọn, trực quan, chia nhiệm vụ thành từng bước nhỏ để trẻ dễ thực hiện.

 

4. Khó thích nghi với thay đổi

Sự thay đổi nhỏ trong lịch trình cũng có thể khiến trẻ lo lắng hoặc bùng nổ cảm xúc.
Dùng lịch hình ảnh và thông báo trước giúp trẻ chuẩn bị tinh thần và giảm căng thẳng.

 

5. Khó khăn trong kỹ năng tự chăm sóc

Các kỹ năng như tự vệ sinh, tắm rửa, mặc đồ, cắt tóc hay đánh răng có thể là thử thách lớn đối với trẻ.

Dạy từng bước, mô phỏng video và khen thưởng giúp trẻ tiến bộ rõ rệt theo thời gian.

 

6. Khó khăn trong học tập

Trẻ có thể gặp khó khăn trong việc tiếp nhận bài giảng do thiếu tập trung, không hiểu từ trừu tượng hoặc quá nhạy cảm với âm thanh – ánh sáng trong lớp.

Dạy bằng phương pháp trực quan và điều chỉnh môi trường học sẽ giúp trẻ dễ tiếp thu hơn.

 

7. Vấn đề về kỹ năng vận động

Từ việc chạy nhảy đến sử dụng tay để viết hoặc cắt kéo, trẻ đều có thể gặp khó khăn.
Tăng cường vận động hằng ngày và trị liệu vận động sẽ giúp trẻ tự tin và linh hoạt hơn.

 

KẾT LUẬN

Không có hai trẻ tự kỷ nào giống nhau. Mỗi trẻ có thể gặp một hoặc nhiều rối loạn đi kèm, kèm theo những khó khăn phát triển nhất định.
Điều quan trọng là nhận diện sớm – can thiệp đúng – kiên trì và tôn trọng trẻ, từ đó giúp trẻ có cơ hội phát triển tối đa tiềm năng và hòa nhập tốt hơn vào cuộc sống.