Vì sao nhiều trẻ can thiệp lâu nhưng tiến bộ rất chậm?

Vì sao nhiều trẻ can thiệp lâu nhưng tiến bộ rất chậm? Góc nhìn lâm sàng từ thực tế

Trong thực tế can thiệp cho trẻ rối loạn phát triển, không hiếm gặp những trường hợp trẻ theo trị liệu nhiều năm, gia đình rất cố gắng, chi phí không nhỏ, nhưng mức tiến bộ lại vô cùng hạn chế. Nguyên nhân bị bỏ sót nhiều nhất không nằm ở việc trẻ “không có khả năng”, mà ở chỗ trục can thiệp nền tảng chưa đúng. Một trẻ có thể được dạy rất nhiều kỹ năng như gọi tên đồ vật, ghép hình, tô màu hay làm bài theo mẫu, nhưng nếu trẻ chưa có khả năng điều hòa cảm xúc, chưa có động lực giao tiếp, hệ thần kinh còn quá nhạy cảm hoặc chức năng điều hành yếu, thì các kỹ năng đó chỉ tồn tại trong giờ học. Một bé trai 4 tuổi có thể hoàn thành rất tốt các bài bàn trong lớp trị liệu, nhưng khi về nhà không hề sử dụng bất kỳ kỹ năng nào đã học, không chủ động tương tác và thường xuyên cáu gắt, điều này cho thấy trẻ đang học kỹ năng trên bề mặt chứ chưa thực sự phát triển từ bên trong.

Một câu hỏi thường khiến phụ huynh băn khoăn là làm sao phân biệt trẻ tiến bộ chậm do năng lực nền thấp hay do định hướng can thiệp chưa phù hợp. Cách phân biệt không nằm ở việc so sánh trẻ với trẻ khác, mà ở cách trẻ phản ứng với việc học. Một trẻ có năng lực nền thấp thường vẫn tiến bộ, dù rất chậm, và sự tiến bộ đó tương đối ổn định. Ngược lại, một trẻ được can thiệp chưa phù hợp thường có biểu hiện chững lại kéo dài, mệt mỏi, né tránh, nhưng khi thay đổi phương pháp hoặc môi trường, trẻ có thể “bật lên” khá nhanh. Chẳng hạn, một bé gái 5 tuổi gần như không hợp tác trong các buổi học bàn kéo dài, nhưng khi chuyển sang hình thức chơi tương tác, giảm yêu cầu học thuật, trẻ bắt đầu chủ động giao tiếp và dùng lời nói chức năng trong sinh hoạt hằng ngày.

Một dấu hiệu đáng lưu ý khác là việc dạy rất nhiều kỹ năng nhưng không thực sự thúc đẩy phát triển. Khi trẻ chỉ làm được nhiệm vụ khi có lệnh, không bao giờ tự khởi xướng, không biết sử dụng kỹ năng trong đời sống, và mỗi kỹ năng mới đều mất rất nhiều thời gian để hình thành, đó là lúc cần xem lại toàn bộ cách tiếp cận. Một trẻ 6 tuổi có thể đọc vanh vách các thẻ chữ trong lớp, nhưng không biết dùng lời để xin nước khi khát, không biết gọi người lớn khi cần giúp đỡ, thì rõ ràng việc học đang đi lệch khỏi mục tiêu phát triển thực sự.

Trong quá trình can thiệp, tình trạng trẻ không hợp tác, tránh né thường khiến người lớn lúng túng trong việc xác định nguyên nhân là hành vi, cảm xúc hay vấn đề phát triển thần kinh. Cách phân biệt nằm ở bối cảnh và khả năng phục hồi của trẻ. Một trẻ có khó khăn thần kinh thường né tránh mọi môi trường, dễ quá tải và không thể “cố gắng” ngay cả với yêu cầu rất nhẹ. Một trẻ gặp khó khăn cảm xúc thường né người, né tương tác, đặc biệt khi bị ép buộc. Trong khi đó, trẻ có vấn đề hành vi thường chỉ né những nhiệm vụ khó hoặc không có động lực. Ví dụ, một bé trai 7 tuổi có thể hợp tác tốt khi chơi tự do nhưng phản kháng dữ dội khi bị yêu cầu làm bài liên tục, cho thấy vấn đề nằm ở cách tổ chức hoạt động chứ không đơn thuần là “trẻ hư”.

Một câu hỏi khác mà phụ huynh thường đặt ra là làm sao biết con mình phù hợp với phương pháp nào. Thực tế, không có phương pháp nào là “tốt nhất” cho mọi trẻ, mà chỉ có cách tiếp cận phù hợp nhất với đặc điểm học tập của từng trẻ ở từng thời điểm. Có trẻ cần môi trường rõ ràng, cấu trúc chặt chẽ để cảm thấy an toàn, có trẻ lại cần sự linh hoạt, tương tác tự nhiên để khơi gợi động lực. Một bé trai thụ động, ít giao tiếp sẽ không tiến xa nếu chỉ ngồi học bàn, nhưng có thể phát triển mạnh khi được chơi tương tác và khuyến khích khởi xướng. Điều quan trọng không phải là chọn phương pháp theo trào lưu, mà là hiểu trẻ đang cần điều gì.

Hiện nay có rất nhiều phương pháp can thiệp được giới thiệu, từ phân tích hành vi, can thiệp phát triển, can thiệp tự nhiên, cấu trúc hóa môi trường cho đến các chương trình cảm giác – vận động hay giao tiếp thay thế. Tuy nhiên, việc biết nhiều phương pháp không đồng nghĩa với việc áp dụng hiệu quả. Không ít phụ huynh và giáo viên học rất nhiều kỹ thuật nhưng lại thiếu khả năng điều chỉnh linh hoạt theo phản ứng thực tế của trẻ. Vì vậy, khi tìm kiếm các đơn vị đào tạo, phụ huynh cần quan tâm đến việc chương trình đó có giúp mình hiểu và đọc được con hay không, thay vì chỉ cung cấp quy trình cứng nhắc.

Trong bối cảnh nhiều gia đình bị hạn chế về thời gian và kinh tế, việc xác định trục ưu tiên can thiệp là vô cùng quan trọng. Thay vì dàn trải, cần tập trung trước hết vào điều hòa cảm xúc và xử lý giác quan, sau đó là tương tác và động lực giao tiếp, rồi mới đến chú ý, bắt chước, ngôn ngữ và cuối cùng là kỹ năng học thuật. Một trẻ chưa ổn định cảm xúc nhưng bị ép học chữ sớm thường dễ sinh hành vi né tránh và tụt lùi, trong khi một trẻ được hỗ trợ tốt về cảm xúc lại có thể học nhanh hơn khi đến thời điểm phù hợp.

Về việc kết hợp thuốc trong quá trình can thiệp, cần nhìn nhận một cách khách quan. Thuốc không dạy trẻ kỹ năng, nhưng trong một số trường hợp có thể giúp trẻ giảm tăng động, giảm xung động và tăng khả năng tập trung, từ đó tạo điều kiện cho việc học. Tuy nhiên, thuốc chỉ nên được sử dụng khi có chỉ định và theo dõi chặt chẽ của bác sĩ, và không bao giờ được xem là giải pháp thay thế cho can thiệp. Một trẻ dùng thuốc nhưng vẫn học theo cách sai trục có thể trông “ngoan” hơn, nhưng não bộ không thực sự phát triển.

Trong quá trình nuôi dạy, nhiều phụ huynh lo lắng khi thấy con có giai đoạn tiến bộ rất chậm, thậm chí tụt lùi hoặc xuất hiện thêm hành vi không mong muốn. Điều này có thể xảy ra khi trẻ bị quá tải, khi cách dạy không còn phù hợp với giai đoạn phát triển mới, hoặc khi trẻ bước vào một pha chuyển tiếp. Ví dụ, một trẻ đang tiến bộ tốt nhưng đột ngột bị tăng yêu cầu học tập có thể phản ứng bằng hành vi, cho thấy đã đến lúc cần giảm áp lực và điều chỉnh chiến lược.

Với những trẻ gặp nhiều khó khăn và không thể học hòa nhập văn hóa như các bạn cùng trang lứa, mục tiêu lâu dài không nên chỉ xoay quanh việc “bắt kịp” người khác, mà là xây dựng một cuộc sống có chất lượng. Điều này bao gồm việc phát triển kỹ năng tự phục vụ, kỹ năng nghề, khả năng giao tiếp chức năng và cảm giác có giá trị trong cộng đồng. Một môi trường thực hành, lao động vừa sức và có ý nghĩa thường mang lại tương lai bền vững hơn cho trẻ so với việc ép học theo chuẩn chung.

Cuối cùng, vận động là một trong những công cụ hỗ trợ phát triển não bộ đơn giản nhưng hiệu quả nhất mà gia đình có thể áp dụng tại nhà. Những hoạt động như đẩy kéo vật nặng, bò chui, leo trèo, xách đồ hay lau bàn không chỉ giúp trẻ giải phóng năng lượng mà còn hỗ trợ điều hòa cảm xúc và tăng khả năng tập trung. Một trẻ được vận động phù hợp thường dễ học và dễ hợp tác hơn rất nhiều.

Thực tế lâm sàng cho thấy, trẻ không tiến bộ hiếm khi vì thiếu nỗ lực. Phần lớn những trường hợp tiến bộ chậm xuất phát từ việc người lớn đang đi sai hướng. Khi trục can thiệp được điều chỉnh đúng, rất nhiều trẻ đã từng “dậm chân tại chỗ” có thể bắt đầu phát triển theo cách tích cực và bền vững hơn